Öncelikle kayaç terimini irdeleyelim. Kayaç, çeşitli minerallerin veya mineral ve taş parçacıklarının bir araya gelmesinden ya da bir mineralin çok miktarda birikmesinden meydana gelen katı birikintilerdir. Kayaç terimi eski Türkçede sahre, yeni Türkçede külte ve yabancı dillerdeki Rock, roche, gestein sözcükleri karşılığı kullanılmaktadır.
Magmatik kayaçlar, magmanın yükselerek yer kabuğunun içerisine girip veya yeryüzüne ulaşıp soğuyarak katılaşması sonucu oluşan kayaç türüdür.
Magma veya lavın soğutulması ve katılaşmasıyla oluşur ve çok çeşitli jeolojik ortamlarda meydana gelir: kalkanlar, platformlar, orojenler, havzalar, büyük magmatik bölgeler, genişletilmiş kabuk ve okyanus kabuğu.
Aşağıdaki şekilde levha sınırlarına bağlı gelişen volkanizmaları gösterir.
Magmatik kayaçlar derinliklerine göre 3 ana sınıfta incelenir.
Plütonik Kayaçlar (Derinlik Kayaçları):
Yerin derinliklerinde oluşmuş taneli dokuya sahip kayaçlardır. Orta ve iri kristallere sahip oldukları için gaz ve ara boşlukları yoktur. Camsal madde ya da matriks yoktur (granit, siyenit, diyorit, gabro ve peridotitler).
Volkanik Kayaçlar (Yüzey Kayaçları):
İnce taneli veya camsal dokuya sahiptirler. Gaz boşlukları ve camsal madde içerirler (riyolit dasit, andezit, bazalt).
Damar Kayaçları (Yarı Derinlik Kayaçları):
Dokusal olarak yukarıdaki iki grup arasındaki özelliktedirler. Bazı damar kayaçları derinlik kayaçlarına yakın özellikteyken bazıları volkaniklere yakın özelliktedirler. Damar kayaçları sözü edilen farklılaşmalarına göre altıya ayrılırlar.
Asit hipabisal kayaçlar: Derinlik kayaçlarına yakın özelliktedirler (Mikrogranitler, granofirler, kuvars porfirler).
Porfir ve porfiritler: Porfirik doku egemen kayaçlardır (siyenit porfir, granit, ortoklas profir, kuvars porfir, keratofir).
Doleritler: Bazik ve nötr bileşimli gabrolara bağlı fakat çok taneli kayaçlardır. Olivinli doleritler ve olivinsiz doleritler olarak iki gruba ayrılırlar.
Aplit: İnce taneli, eş dokulu veya aplitik dokulu kayaçlardır. Pegmetitler: Aplitler gibi granite bağlı damar kayaçlarıdır. Çok iri taneli tali minerallerce zengindirler. Zonlu ve basit olmak üzere iki türü vardır.
Lamprofirler: Bunlar dayk ve küçük sokulumlar halinde, silisce orta veya düşük tenörlü, ofitik dokuları ile ayrılırlar.
Şekilde gördüğümüz bölgeler ve kayaç türleri ile ilgili;
1. bölge yüzey püskürük kayaçlarını gösteriyor (Bunlar tüf, tefra, volkanik bomba olabilir. Örnek Kapadokya bölgesindeki piroklastik çökeller.),
2. bölge yüzeyde soğuyan lavları (Bunlar bazalt, riyolit, andezit olabilir. Örnek Kula bazaltları.),
3. bölge ise derinlikte soğuyan lavları gösteriyor (Bunlar gabro, granit, diyorit olabilir. Örnek Bergama-Granit ocağı.),
4. bölge ise porifiri sokulumları gösteriyor (Bunlar bazalt porfiri, granit porfiri, andezit porfiri.).
Bu yazıda magmatik kayaçların hangi ortamlarda bulunduklarına dair kısa bir anlatım yaptık, bir sonraki yazılarda magmanın bileşimine göre magmatik kayaçlar, magmatik kayaçların adlandırılması, magmatik kayaçların doku ve bileşim özellikleri, levha tektoniğine bağlı gelişen magmatik kayaçların ortamlara göre sınıflandırılması ve derinliklerine göre magmatik kayaçların ayrıntılarını inceleyeceğiz. Takipte kalın! Bize mail ile kaydolarak bildirim göndermemizi sağlayabilirsiniz!
Referanslar ve yararlandığım sunumlar ve kitaplar için link bırakıyorum indirebilirsiniz :)
Comments